Estes días a prensa recolle que a intervención arqueolóxica iniciada en Lobeira no mes de Novembro comeza a dar os seus frutos. É unha boa nova sen dúbida. Bo traballo aos colegas de Citania e o noso apoio aos comuneiros de András.Ao estudo da fortaleza de Lobeira dedicou un estudo Valentín Viqueira, amosando incluso unha reconstrucción ideal da mesma. (Na foto a portada de El Castrum Lupariae, de D. Valentín Viqueira, impreso en 1960).
Gustaríanos falar da historia da fortaleza, pero para eso preferimos convidar ao noso colega e amigo Vicente Caramés (Na foto abaixo nas xornadas de Patrimonio no Medio de 2007).
Así que dende estas liñas da Pedra do Encanto, queremos facer unha pequena aportación referíndonos neste caso ao patrimonio inmaterial referido as lendas.A cuestión é ¿Quén nacido en Vilagarcía non ten oido falar do túnel de Lobeira?.
Menos mal que todavía son moitos os que coñecen a historia, porque doutro xeito, sería un indicio funesto da rápida desaparición das cousas e do pensamento parello a formas de vida anteriores á nosa.
Pouca tradición oral consérvase xa, ainda que afortunadamente algunhas referencias foron recollidas en libros ou cancioneiros.
Tamén a toponimia permite coñecer algúns aspectos da percepción da paisaxe na antigüedade. A cartografía ainda indica o topónimo Casa da Moura, nunha pequena chan o pé da cruz, cara o Norte.
Os mouros son o paradigma dos habitantes de certos lugares da xeografía galega que caracterízanse, por presentar signos que clasifícanse de actividade cultural, xa sexa real (castros, petroglifos, mámoas, canteiras), xa sexa imaxinaria (rocas de formas extranas, marcas de erosión). Por esta razón, a meirande parte do floklore concéntrase o redor dalgúns dos xacementos arqueolóxicos.
Por outra banda, os mouros son poseedores de grandes cantidades de ouro, có que están feitos todos os seus útiles. O ouro ten sido o obxecto de numerosas violacións de mámoas ou escavacións clandestinas en castros, que xeralmente rematan fracasando.
Casi todos os lugares nos que aparecen mouros, encantos ou tesouros están comunicados de forma subterránea. As veces as lendas de túneles parten de feitos reais (existencia de minas, pozos, etc), pero ás súas dimensións sobredimensiónanse.
Este podería ser o caso da lenda do túnel do Monte Lobeira, emprezamento privilexiado en cuanto á visibilidade. Asociada á historia da fortaleza, da que hai noticia por volta do 1175, xurden outras lendas, como a recollida por Gerónimo del Hoyo no 1600: "...Dicen que hay una mina por debajo de la tierra, que va desde la fortaleza hasta el mar, junto a Cambados; y estando cercada la dicha fortaleza para coger por hambre a los que estaban en ella, que por otra parte era inexpugnable para los cercados, por la dicha mina iban al mar y traían pescado fresco con el que sustentar...". Posiblemente, esta lenda de época histórica foi transformada cóas lendas tradicionais referidas ós castros e a outros xacementos da zona. Lendas de mouros recollidas de 1876 y 1896 relatan que "...Las cavernas que existen cerca de la cumbre, según la voz popular, son tan profundas que nunca ha sido posible encontrarles el fondo..." (García Alén e Filgueira, 1959).
Xeralmente os túneles unen sitíos cunha relación visual directa. No noso caso, o Monte Lobeira é coñecido coma unha das mellores atalaias sobre a Ría de Arousa polo seu amplio dominio visual da Ría e do val do Salnés. Por eso existe máis dunha única versión da lenda do túnel.
A lenda da que eu escoitei falar de nena é a que sinala a existencia dun tunel que vai dende Lobeira ata o Pazo de Vistalegre, emprazado no mesmo curuto que o Castro de Alobre. O tunel iría dar ó interior do edifício do actual Colexio Filipense Sagrada Familia, por trás dun retrato de San Felipe Neri, nun paño de parede onde, por circunstacias de aproveitamento do espacio arquitectónico, queda tapada unha fiestra exterior. O topónimo O Castriño consérvase hoxendía para denominar a cima deste promontorio (tamén coñecido por O Montiño), e por extensión denomina o parque colindante cós parapetos do castro.
O Castriño seguiu sendo un lugar relativamente inhóspito ata principios deste século, sendo ben coñecida en Vilagarcía a lenda que relata o robo e asesinato dun neno neste punto, no lugar que actualmente indica unha cruz.
Pero ainda hai máis versións do tunel. Bouza-Brey (1927a) recolle unha copla que conecta O Monte Lobeira, e o outeiro inmediato cara o Oeste, chamado Monte Cabalo:
Dende Lobeira a Monte-Cabalos
hai unha mina de sete reinados;
sete de ouro, sete de prata,
sete de veleno que mata.
Neste caso, a lenda vai asociada á existencia dun tesouro.
Na versión do túnel que une o Monte Lobeira có petroglifo coñecido como A Pedra do Encanto, tamén fálase dun tesouro. Según un veciño de Bamio, unha lenda conta que debaixo da Pedra do Encanto está acochado un tesouro que fora deixado alí polos mouros, habitantes destes lugares, cando fuxiran do Santo Apostol, e que tal tesouro é unha morea de ouro que non se pode coller porque o rodearan e cubriran de veleno (Bouza Brey, 1927a). Na época na que Bouza Brey visitou o lugar, algúns veciños do Veinticinco consideraban que os signos alí grabados contiñan as verbas "Ola de ouro, ola de prata, ola de veleno que mata", e tamén "Ouro, prata, veleno que mata". Outros veciños pensaban, nembargantes, que eran sinais feitas cando a guerra, para amosarse o camiño uns a outros.
As serpes frecuentemente son guardianas de tesouros. Conta unha lenda, que un señor de Bamio antes de marchar de viaxe, para guardar os tesouros, meteunos dentro dunha ola que puso nun burato entre as pedras. Despois colocou unha corda cunha lazada, convirteuna en serpe e díxolle: "O que de aquí che ha sacar, tres bicos na boca che ha dar". O criado do señor, que estaba acochado ollando a operación máxica, foi despois ó lugar onde estaba a serpe, e tras bica-la tres veces, apañou o tesouro (Bouza Brey, 1927a, Seg. Secundino Villar).
hai unha mina de sete reinados;
sete de ouro, sete de prata,
sete de veleno que mata.
Neste caso, a lenda vai asociada á existencia dun tesouro.
Na versión do túnel que une o Monte Lobeira có petroglifo coñecido como A Pedra do Encanto, tamén fálase dun tesouro. Según un veciño de Bamio, unha lenda conta que debaixo da Pedra do Encanto está acochado un tesouro que fora deixado alí polos mouros, habitantes destes lugares, cando fuxiran do Santo Apostol, e que tal tesouro é unha morea de ouro que non se pode coller porque o rodearan e cubriran de veleno (Bouza Brey, 1927a). Na época na que Bouza Brey visitou o lugar, algúns veciños do Veinticinco consideraban que os signos alí grabados contiñan as verbas "Ola de ouro, ola de prata, ola de veleno que mata", e tamén "Ouro, prata, veleno que mata". Outros veciños pensaban, nembargantes, que eran sinais feitas cando a guerra, para amosarse o camiño uns a outros.
As serpes frecuentemente son guardianas de tesouros. Conta unha lenda, que un señor de Bamio antes de marchar de viaxe, para guardar os tesouros, meteunos dentro dunha ola que puso nun burato entre as pedras. Despois colocou unha corda cunha lazada, convirteuna en serpe e díxolle: "O que de aquí che ha sacar, tres bicos na boca che ha dar". O criado do señor, que estaba acochado ollando a operación máxica, foi despois ó lugar onde estaba a serpe, e tras bica-la tres veces, apañou o tesouro (Bouza Brey, 1927a, Seg. Secundino Villar).
Un grupo especial, son aqueles tesouros formados por instrumentos de uso diario, pero de ouro. Contan que na noite de San Xoán, na Pedra do Encanto aparece unha fermosa muller cunha tenda con cousas de ouro e prata. Dunha vez, pasou un home ó que lle preguntou: ¿Que che gusta mais da tenda?. El contestou: "Gústanme estas tixeiras de ouro". A muller díxolle entón: "Que che corten as alegrías con elas". O home morreu. Segundo Secundino Suárez, vecino de Vilar, que tiña oubido contar a historia ó seu abó, tiña que ter contestado: "Gústame a tenda pero gústame mais a tendeira" (Bouza Brey, 1927a).
Algúns investigadores consideran que na base dos fracasos pra consegui-lo ouro podería atoparse o feito da valoración negativa que a sociedade tradicional facía da riqueza conseguida sin traballo, o máis ben, da valoración do traballo honrado e duro como medio de acceso a un nivel de riqueza superior.
Lobeira non é o único lugar de Vilagarcía con lendas de túneles. Nas prospeccións realizadas temos recollido dos veciños de Castrogudín algunhas lendas referidas ó castro que da nome o lugar. É bastante extendida a creenza na existencia dunha gabia dende o Castro da Xaiba (tamén chamado Monte Fento) ata Castrogudín. Outras lendas falan de tuneis construidos polos mouros dende Fonte Loureiro.
As rocas con particularidades naturais destacan tamén como puntos de encontro dos mouros cós humanos. Este é o caso da Pedra das Catro Esquinas no Monte Lobeira, que trataríase dunha rocha en forma de pirámide cuadrangular truncada, que destacaría sobre a paisaxe. Contábase que os apacentadores de gando no se acercaban a ela tra-la media tarde, posto que lles infundía un grande respeito e incluso medo. Según unha veciña de Paradela, dous mozos de Cornazo atoparon perto da pedra a unha muller que portaba unha tenda con ouro e prata, que lles preguntóu qué lles gustaba máis. Eles responderon: "Gústannos istas tixeiras", e ela díxolles: "Que vos saquen os ollos con elas". Semella que para romper o encanto e poder levar o ouro a resposta que deberían ter dado era: "Gústanos todo o da tenda, pro mais nos gusta a tendeira" (Bouza Brey, 1927a). Os lugares onde habitan os mouros sitúanse polo xeral nas zonas de monte, polo que os humanos atópanse con éles cando realizan actividades nas zonas marxinais da aldea, como por exemplo cando gardan o gando coma neste caso.
As fontes tamén aparecen como lugares privilexiados para a manifestación de encantos, sinalándose en moitas casos a proximidade a un xacemento. Por exemplo, en liña recta ó Oeste da Pedra do Encanto, a beiramar, din que hai unha fonte santa formada por catro laxes, donde se atopara unha santa de pedra (Bouza Brey, 1927a).
Tamén perto do petróglifo chamado Pedra de Meán (Bouza da Torre), situada sobre un pequeno curuto de pouca altura, hai unha fonte que según as lendas ten virtudes medicinais, xa que cura os ollos sempre e cando sexa usada sete dias seguidos; segundo uns, sólo antes no amencer, e segundo outros, tamén ó solpor (Bouza Brey, 1927b).
Outros lugares sinalados na paisaxe son as puntas rochososas, como Punta Grandoiro xa no límite do concello có de Catoira. Este con soporta hoxendia, un cruceiro da ruta xacobea de Arousa. Refere a lenda do Grande Ouro que "existía una especie de escalera o rampa, a partir de unos dos metros de profundidad, donde se hallaban ladrillos gruesos. A esta punta llegaba un antiguo camino y creían que los mouros habían tirado allí sus tesoros" (Filgueira e García Alén, 1959). Neste caso, o con cun cruceiro relaciónase cun camiño, que é outro dos lugares habituais de manifestación dos mouros. É posible que outros cons da ría tiveran floklore asociado, como indica a suxerente toponimia no caso do Con Branco, ou do propio que daríalle nome ó río do Con.
Os túneles tamén pasan por baixo da ría para unir a marxe sur e norte da ría de Arousa. Di a lenda que "De Campo de Porcos a Pedra Leirada, hai un tesouro de sete reinados, tempo a de vir e tempo virá, que as patas das cabras os descobrirán".
Xa para rematar, lembro que recén rematados os meus estudos en Santiago convidáronme a Radio Arousa a falar da lenda do tunel de Lobeira. Antes das novas do mediodía saín decindo que o tunel de Lobeira non existira. A reacción dos arousáns non se fixo esperar, e ate saín nas novas...¡arqueóloga arousana desminte a existencia do túnel de Lobeira!!...
As chamadas a Radio Arousa ou á miña casa para contar a versión da lenda foron moitísimas. Entón nos as recollín. Por eso agradecería os comentarios sobre todo o que coñecedes do túnel.
Referencias:
BOUZA BREY, F. 1927a: "Una estación de arte rupestre en las márgenes de la ría de Arosa". Actas y Memorias de la Sociedad Española de Antropología, Etnografía y Prehistoria, VI. Madrid. BOUZA BREY, F. 1927b: "Notas de arqueoloxía e flok‑lore arousáns: Monte e Pedra de Mean". Nós, 39: 13‑14.; FILGUEIRA VALVERDE, J. y GARCIA ALEN, A. 1959: "Adiciones a la carta arqueológica de la provincia de Pontevedra". El Museo de Pontevedra, XIII. VIQUEIRA BARRIO, V. 1960: "Antigüedad de la torre y solar de Lobeira". En, El Castrum Luparie. Folleto Histórico de la Byrxa o Torre de Lobeira en el Valle del Salnés. 11‑15.
Na prensa:
10 comentarios:
miña nai de Villajuan,meus tios de Cornazo,eu de Rianxo e xa me falaran dos tuneles do Lobeira.
Ya de pequeño tuve escuchado la leyenda que decía que existía un tunel que unía el convento de Vista Alegre con la Cruz del Monte Lobeira, por el que escapaban las monjas durante la Guerra Civil. Aquí tenemos un precioso ejemplo de adaptación histórica de una leyenda antigua. Según mi compañero Alvaro Arizaga, experto en etonoarqueología, lás leyendas de túneles suelen unir asentamientos castrexos con posibles lugares sagrados. A mi entender, no me extrañaría que fuera éste el caso, si a la leyenda del túnel le añadimos el límite administrativo poco usual presente en Lobeira (en "esquinazo" mediante el que Vilagarcía acoge la parroquía de Solobeira, atravesando, por el otro lado, a Monte Cabalos). También, me parece bastante interesante la hipótesis lanzada en su día por Vázquez Varela de que este tipo de folklore se puede poner en relación con algún tipo de supralocalidad catrexa, que no sería raro teniendo en cuenta la posición prominente de Lobeira (¿Lobeira como "lugar central" de varios asentamientos castrexos?... quien sabe!).
Al otro lado de la Ría, también existe una leyenda que une los Castros de Neixón, en Boiro con el Castelo da Lúa, en Rianxo: "Dende os Castros do Neixón había un túnel por debaixo da ría deica ó castelo da Lúa en Rianxo" (Ayán Vila, X. y Arizaga Castro, A.: "Os Castros de Neixón como espazo simbólico na paisaxe rural tradicional (notas etnográficas e reflexións sociais)" en Ayán Vila, X. (coord.): Os Castros de Neixón: 291-327.
Simplemente mostrar aquí mi simpatía por un reciente artículo sobre la fortaleza medieval de Lobeira: Anido Rodríguez, J. (2007): "Un ejemplo de lectura histórica del paisaje: Castellum de Luparia" en López-Mayám, M. y Galbán, C. (coord): Del documento escrito a la evidencia material. Actas del I Encuentro Compostelalo de Arqueología Medieval: 297-312.
moi interesante o artigo, que máis segredos non agochará monte lobeira?
A lo mellor sérveche de algo, hai un historiador local, Xosé Lois Vila Fariña que ten editado un libro que fala de Solobeira, unha aldea de Vilagarcía ( a mellor do mundo, ...) Nel coméntanse cousas do castro Lupario. Dicirche que na aba de lobeira tamén había unha pedra a que lle chamaban " o con do encanto", cunha fermosa lenda entorno a ela.
Mis abuelos y mi padre son de O Sixto, Solobeira. Mi abuela hace un año que fallecio a los 93 años, en Argentina, cruzaba casi todos los dias el monte Lobeira, rumbo a Vilagarcia, ratificado por mi padre, la entrada era conocida con la Bodega de los Moros, y era mucho mas profunda que actualmente, por lo que no seria nada extraño que como toda fortaleza, tuviera tuneles. Muchas piedras de la fortaleza original,como relata Jose Luis Vila Fariña, en su libro sobre la parroquia de Solobeira, fueron a parar a algun pazo cercano, y utilizadas como valos, etc. Saludos desde Buenos Aires.
Lucio sou o filho de Daniel "do Lourenza" saludos a todo Lois
Con respecto a con do encanto, la leyendas del lugar, decian que se oian voces bajo ella, como tambien que el tunel llegaba al mar..
Perdon Lucio a todo O Sixto.....meu pai e minha avoa, naceron na casa frente do cruzeiro, saludos a los Baliñas.......Otra cosa, creo que hay un error con la Pedra do encanto.. segun me dice mi padre, se encuentra ubicada en la una finca conocida como Casa de Maura, y no casa de Mouros, ya que Maura, era el apelativo de una familia tradicional de Solobeira
Un artigo super interesante! Encántame o mundo das lendas da nosa terra, e o monte Lobeira sempre tivo un encanto especial para min. Moitas gracias por compartilo!
Publicar un comentario