viernes, 9 de octubre de 2009

O bifaz que chegou co fútbol


A información sobre os primeiros poboadores do noroeste peninsular é moi escasa o que non quere dicir que Galicia teña sido unha zona deshabitada no período coñecido como Paleolítico, sino que a investigación é moi recente en Galicia e os resultados son aínda provisionais. Tense proposto a posibilidade de que os primeiros grupos humanos acadaran o noroeste peninsular no Plistoceno Medio a través da costa portuguesa, de onde teríanse difundido polo litoral e os vales dos grande ríos, aínda que sen descartar aportes vía o val do Sil, dende a Meseta (Vázquez Varela, 1992: 17).
Debemos ter en conta que no longo período ó que estámonos a referir, producíronse grandes variacións climáticas, e por tanto da paisaxe e das condicións de vida. Nos períodos de clima frío, a temperatura baixaría, e con ela o nivel de neves perpetuas, e o propio nivel do mar, polo que incluso se pensa que na última glaciación as Rías Baixas puideron chegar a estar secas, convertidas en vales fluviais (Vázquez Varela, 1992: 10). Pola contra, nos episodios de clima benigno, daríanse as condicións opostas, expandíndose as especies arbóreas, e subindo o nivel do mar. De feito, algúns paisaxes de dunas da Ría de Arousa aos que estamos afeitos, responden a procesos desenvolvidos durante o Holoceno e non teñen unha antigüidade superior ós 3000 anos. Así o demostran estudos parellos realizados por exemplo, na ría de Vigo (Martínez e Costa, 1998), ou o xacemento costeiro no Illote de Guidoiro Areoso (Illa de Arousa), cunha antigüidade duns 4000 anos, onde os materiais e as estruturas aparecen nun paleosolo actualmente selado por unha formación de dunas, e que continúa por baixo do actual nivel do mar (Rey García, 1995). Se consideran formacións recentes as terrazas e aluvións de ríos como o Umia ou a zona litoral dende A Lanzada ata Vilagarcía, explotados de forma continua ou intermitente, proporcionando un gran volume de areas e gravas de grande interese económico na rexión, datados no Plistoceno por correlación cós terrazas do Norte de Portugal (I.G.M.E. 1985: 36).
Nesta paisaxe dinámica, tamén déronse cambios na fauna, e sabemos polas investigacións desenvolvidas que hai uns 30.000 anos, podíanse atopar na provincia de Lugo rinocerontes, hienas e grandes bóvidos, entre outros (Llana, 1998: 8). Aos achados xa coñecidos como os da Cova da Valiña (Castroverde), veñen a engadirse os realizados nos últimos anos en Cova Eirós (Triacastela), ou Valdávara II (Becerreá).
Coñécense poucos xacementos arqueolóxicos, sendo os das provincias de Ourense e Pontevedra os mellor coñecidos para o Paleolítico Inferior, e os do interior da de Lugo para o Paleolítico Superior/Medio. Un xacemento importante é o conxunto das Gándaras de Budiño (Porriño, Pontevedra), onde atopáronse fogares e restos dun “obradoiro” de elaboración de útiles. Industria feita sobre cuarcita, en menor proporción cuarzo, con leves sinais de rodamento (Cerqueiro, 1996). Tamén está o xacemento Paleolítico de Pazos (San Ciprián de Viñas, Ourense) con industria sobre cuarcitas, realizada a partir se seixos, onde predominan fendedores, bifaces con reserva cortical (Villar, 1997).
Aparte dos xacementos, caseque toda-la información procede de achados illados de útiles feitos en pedra, especialmente sobre seixos, dado que as características climáticas e edafolóxicas do país non permiten a conservación dos restos orgánicos. Estas evidencias en Galicia, atópanse de xeito relativamente abondoso, na zona costeira e nas ribeiras dos grandes ríos e os seus afluentes. Na provincia de Pontevedra, a meirande parte de achados corresponde o val inferior do río Miño e se estende ó longo da costa atlántica ata a praia das Sinas en Vilanova, e Caldas de Reis no interior. Tamén constátase a presenza de achados nas illas, como Cies e Ons (Filgueira y García, 1975: 61).
Na zona de Vilagarcía atopamos referencias espalladas sobre a presenza de "pezas paleolíticas (bifaces)", aínda que sen localización precisa (Filgueira e García Alén, 1975: 87). Os bifaces son un dos obxectos líticos tallados máis característicos do Paleolítico Inferior, concretamente da fase denominada "Achelense". Eran útiles plurifuncionais, xa que con eles realizaríanse moitas actividades, como cortar, rachar, etc....unha especie de machados ou coitelos primitivos.
En 1974, Vázquez e Díaz fan unha síntese sobre os xacementos paleolíticos galegos coñecidos, recollendo Carril e Vilagarcía como puntos do Paleolítico Inferior. O investigador Sobrino Lorenzo Ruza, tiña atopado bifaces nas inmediacións de Vilagarcía de Arousa, aínda que non se coñecía descrición ou información gráfica de tales pezas. Na Historia de Cuevillas (1951: 20, fig. 7) (DEBUXO) recóllese un debuxo dun bifaz atopado en Carril, segundo Bouza Brey e A. Blázquez.


As referencias illadas sobre a existencia de bifaces en Vilagarcía, foron confirmadas por un achado feito no ano 1993. Un achado que veu co fútbol...

Xa falamos antes de que na zona de Vilagarcía formáronse areas e gravas que son esporadicamente extraídas para uso local, e tamén explótanse xacementos procedentes da alteración dos macizos graníticos, do que o nome do monte Xiabre[1], sería paradigmático. Para realizar o recheo do campo de fútbol coñecido como o "Mundialito", foi preciso procurar grava. Foi extraída nos terreos da denominada "Costa de Dona Desamparados", nas proximidades da desembocadura do río do Con. Ó descarga lo camión, foi atopado entre as terras un seixo tallado[2] (FOTO: Dimensións: Lonxitud max. 18,2 cm; ancho max. 11,6 cm; espesor max. 5,6 cm).
Extraíronse lascas o fragmentos descortizando a peza de xeito perimetral no estilo que chamamos Modo 2, adquirindo unha forma lanceolada.

O achado deste bifaz por tanto, é moi interesante, porque permite reforzar as posibilides sobre o poboamento da zona de Vilagarcía dende datas moi antigas, aínda que con reservas da súa pertenza a un momento anterior ó complexo técnico Achelense. Indicios de poboamento tamén visibles nos achados doutros concellos veciños. En Caldas de Reis apareceu, cerca dun abrigo rochoso, un raspador retocado feito nunha lasca de silex. En Meis, apareceu un bifaz e na praia de As Sinas (Vilanova) en 1963 Enrique Massó atopou ó carón do rego da Aduana unha lasca bifacial de cuarcita (Filgueira e García Alén , 1975).

[1] Có nome de xabre ou xiabre, coñécese ó granito en estado alterado en Galicia.
[2] Esta peza foi amablemente cedida para o seu estudo por Manuel Fontán Dacosta e a sua familia.


CERQUEIRO LANDÍN, D. (1996): "As Gándaras de Budiño: prehistoria e historia". En, Fábregas, R (Edit.): Os primeiros poboadores de Galicia: O Paleolítico. Cuadernos do Seminario de Estudos de Sargadelos, 73: 47-73.
FILGUEIRA VALVERDE, J. e GARCÍA ALÉN, A. 1975: "Adiciones a la Carta Arqueológica de la Provincia de Pontevedra. Inventario de localidades con hallazgos paleolíticos". El Museo de Pontevedra, XXIX: 59-88. MARTÍNEZ CORTIZAS, A. e COSTA CASAIS, M. 1998: "Indicios de variaciones del nivel del mar en la ría de Vigo durante los últimos 3000 años". Gallaecia, 16: 23-47.
REY GARCÍA, M. 1995: "Excavación arqueolóxica no illote de Guidoiro Areoso". Arqueoloxía/Informes 3. Campaña 1989. Xunta de Galicia.
VILLAR QUINTEIRO, R. 1997: "El yacimiento Paleolítico de San Ciprián de Viñas (Ourense)". Boletín Auriense, XXVII: 9-26.
VÁZQUEZ VARELA, J.M. 1992: Las más viejas raíces de Galicia. Biblioteca, 114. El Correo Gallego.

jueves, 20 de agosto de 2009

Visita nocturna aos petróglifos de Tourón (Ponte Caldelas)

Agora que van rematando as festas, suxiro unha actividade diferente para a noite do venres 28. Si vos animades, podedes acudir á visita guiada nocturna aos petróglifos de Tourón (Ponte Caldelas), non lonxe de Pontevedra. Nesta visita nocturna a Área Arqueolóxica de Tourón, os petróglifos son iluminados con luz artificial para resaltar o suco na pedra, de xeito que se ven moito mellor que de día a pleno sol. Además é unha boa excusa para un agradable paseo nocturno no mes de Agosto nunha paisaxe única.
Algo semellante ao que podería facerse nos Ballotes en Vilagarcía...algún día...










Ver mapa más grande

miércoles, 29 de julio de 2009

Os Ballotes

En Decembro de 2008, hai xa máis de ano e medio, escribía no xornal unhas verbas sobre o conxunto de arte rupestre prehistórico do contorno de Vilagarcía de Arousa, comentando a súa fraxilidade e necesaria conservación. Hoxe veño a contar que nos últimos meses vivín con intensa expectación a actuación promovida polo concello de Vilagarcía nos petróglifos do Salgueiral e realizada con profesionalidade e entusiasmo por Iria, Elena e Alberto.


Nas primeiras visitas, tras a limpeza, vin xurdir na Pedra do Encanto ou Laxe Grande do Meadelo aqueles petróglifos que plasmara fai un século no seu debuxo Enrique Campo Sobrino. Todos, salvo aqueles mutilados ao longo do tempo a pesares do interese de intelectuais como Juan Fernández Gil y Casal no 1916 ou Fermín Bouza Brey en 1927. A pesares de todo, alí estaba a pedra coas súas cicatrices e aqueles motivos cargados de historias e lendas.

Co paso dos días, os traballos de roza e limpeza permitiron clarear o contorno do conxunto dos Ballotes. Baixo a vexetación e o escombro, comezaron a aflorar as pedras na paisaxe, e con elas os gravados. Moitos xa foran descritos por Bouza Brey no seu traballo sobre “unha estación de arte rupestre nas marxes da ría de Arousa”, do que a Universidade de Santiago conserva unha copia dedicada “con fonda devoción” a Castelao. Me lembro de un día de choiva en que Iria me amosou limpo o grupo 4 dos Ballotes. Da pedra mollada xurdía unha incrible representación dunha reata de animais, todos camiñando na mesma dirección.

Nas derradeiras visitas, a alegría e a sorpresa se combinaban xa cun enorme interese: novos gravados nunca documentados, novas rochas… os resultados non só non defraudaran as expectativas, senón que as superaban, amosando que o conxunto de arte rupestre de Os Ballotes-Meadelo é un dos máis importantes da ría de Arousa e de todo co contexto das Rías Baixas. Podemos polo en relación co conxunto localizado en Xiabre en 2007 ou con estacións xa coñecidas como A Laxe dos Bolos, ou outras na marxe norte da ría, especialmente na área de Rianxo. Unha manifestación singular cunha estilística propia, pero inserible no conxunto de arte rupestre prehistórico galaico, considerable sen dúbida, un dos conxuntos senlleiros no contexto da arte rupestre europea, tan merecedor da súa declaración como Patrimonio da Humanidade como a propia Torre de Hércules.

A intervención que ven de rematarse apenas permite intuír a riqueza do conxunto, que con seguridade, sería merecedor dunha actuación máis profunda. A simple retirada de escombros e terras de recheo cun control arqueolóxico no contorno das rochas permitiría recuperar moita información.

Pero ao interese científico dos petróglifos de Vilagarcía se une ademais o gran valor patrimonial do xacemento. Por iso a actuación debería ir máis aló.

En relación con isto, conto que ano próximo está prevista a inauguración do CIDAR ou Centro de Interpretación e Documentación da Arte Rupestre con sede en Campo Lameiro. Dende este centro se ofrecerá unha oferta de turismo cultural que incluirá outros puntos con arte rupestre nos que se fixeron actuacións de posta en valor, como os de Tourón en Ponte Caldelas, o recentemente inaugurado de A Caeira en Poio, ou o que está a desenvolverse xunto á praia de Mogor en Marín.

Parecería de sentido común que unha das cidades importantes do Eixo Atlántico pasara a formar parte desta rede de lugares visitables. A súa integración con outros elementos, como o Castro de Alobre ou o Monte Lobeira, incluiría ao contorno de Arousa na ruta de destinos cunha oferta turística alternativa pero complementaria á da exaltación gastronómica, por exemplo.

O seu acceso é inmellorable, pero no se trata de “atraer turistas” senón de coñecer e conservar este patrimonio. Por iso, se queremos ofrecer aos visitante unha opción dentro dun modelo de desenvolvemento sostible, é necesario adecuar a área dos petróglifos para a visita e ofrecer unha mínima información para a súa interpretación. Deseñar unha oferta de ocio intelixente integrada nun modelo de recuperación e valorización da paisaxe litoral da ría de Arousa e por suposto, da súa oferta gastronómica e do sector servizos en xeral. Porque ver petróglifos non quere dicir que non se poda comer ben ou beber un bo viño (que normalmente é o que apetece despois de camiñar).

Hai xa tempo que eu caín no “encanto” das pedras e das súas imaxes gravadas que resistiron o paso do tempo uns catro mil anos. Unha forma de comunicación propia de sociedades que non tiñan escritura e que viviron no pasado nas marxes de Arousa.

Non sei canto tempo resistirán o paso do tempo estas verbas escritas no contexto dunha sociedade de consumo rápido. Eu simplemente me conformo con que sirvan para que os arousáns valoren o que teñen e decidan en qué medida queren legalo ás xeracións que vivirán nas marxes de Arousa no futuro.



A NOVA NA PRENSA

jueves, 16 de julio de 2009

Nova Campaña no Castro de Alobre



Onte comezou unha nova campaña de escavacións no Castro de Alobre.
Esta aberta aos visitantes diariamente de 11.30 a 13 pola mañá e de 16.30 a 20.30 pola tarde. O acceso xunto á porta do colexio Filipense.

viernes, 3 de julio de 2009

Do Tesouro de Caldas

O colega e paisano Xosé Gago dedicou a súa sección De Lorean de Bois do suplemento Galicia Hoxe do xornal El Correo Gallego ao Tesouro de Caldas (Tesouros dos Mouros). Agradezo as verbas de alento para o blog A Pedra do Encanto.
Pero para min é sobre todo motivo de ledicia o seu recordo da figura de Amalio Touceda, finado en 1996, e que deixounos a testemuña da historia do achado das Silgadas, ou máis coñecido como Tesouro de Caldas, como un verdadeiro tesouro para a nosa memoria social.


Di Xosé que agarda que algún día alguén publique, polo seu alto valor testemuñal, a entrevista que lle fixéramos en 1992 pola iniciativa encomiable de Juan José Domato Castro, máis coñecido por Chicho Domato (e non Chicho Touceda como aparece por erro no seu artigo). Eu tamén espero que alguén teña a ben publicala (xa está transcrita), pero até o de agora non tivemos éxito no intento.

Xa no 1998 o Concello de Caldas publicara o libriño O Tesouro Desencantado, que xa hai anos que está esgotado. Tiña uns fermoso debuxos feitos para a ocasión por Juán Otero García (Eiravella). As cantidade de veces que teño fotocopiado textos do meu exemplar fala do enorme interese social que esperta a “memoria do tesouro”, sobre todo para os caldenses. (Un dos capítulos acabei por subilo a internet).


Na páxina de Fillos de Galicia atopei un día esta mensaxe de Argentina Pedrosa (que por certo é a que aparece na foto publicada no artigo, que non era familia de Amalio e de Lola, pero case):

“…Aunque hace ya treinta años que salimos de Galicia, nunca se me han olvidado las vacaciones que, junto a mis hermanos, pasabamos en Caldas de Reyes. El agua caliente, el rio, el olor de los dulces que una señora preparaba en la calle Real. Mi madre era una de tantas señoras que iban a tomar las aguas al balneario. Fuimos durante bastantes años , hospedándonos en casa de Amalio y Lola, con los cuales mantuve correspondencia hasta que la edad y la cabeza se lo permitió. El sr. Amalio fue el que descubrió el tesoro de caldas, no le gustaba hablar del tema, lo pasó muy mal según me han dicho otras personas, lo metieron en la carcel y creo que no lo superó nunca. Tanto el como su esposa eran unas personas increibles, muy dulces y cariñosos. Tenian una pensión y así como nosotros , que eramos fijos todos los años por San Pedro y San Pablo, me imagino que se hospedaban otras personas. Me gustaria saber si existe algo escrito sobre la historia de Amalio…”

Non entendo porqué non se da resposta a esta inquietude, nin dende as institucións locais, nin dende os museos ou a academia. Penso que facer investigación sobre os depósitos da Idade do Bronce é importante e ten as súas propias vías na produción científica. Pero penso que igual de importante é contar a historia recente ou a microhistoria, integrala, e aproveitar o “tirón” da popularidade para conseguir a pretendida interacción coa sociedade.



Eu nin sequera penso, como propón Xosé, que as pezas deban ser devoltas á vila de Caldas para á súa exposición porque forma parte do patrimonio local. Cando se publicou o libro no 1998 xurdiu esa polémica. Finalmente Eiravella e máis Domingo Reboreda (Dorelo) fixeran unha boa reprodución do Tesouro e preparamos un panel informativo (que non sei nin si se conserva hoxe) que foron colocados no Auditorio de Caldas de Reis.


O problema e que reproduciuse o tesouro, PERO TAMÉN reproduciuse unha estratexia expositiva DECIMONÓNICA. Todo xunto, no mesmo paquete. Hasta as pezas foran colocadas na mesma disposición que tiñan na cámara do Museo de Pontevedra. Penso que da igual que estea o orixinal ou a copia, sempre que a idea sexa colocalo tras un cristal. Da igual se o que vai mudar é estar sobre veludo negro en vez de sobre veludo vermello. Poder cambiar de lugar, pero non muda o discurso.



Hai moito tempo que veño defendendo a idea de que hai que saber “roubar” CONCEPTUALMENTE e non materialmente as pezas dos museos. O “butrón” ten que ser feito nas cabezas e non nas paredes (xa vedes que para ser arqueóloga son ben pouco fetichista). Eu ofreceríame voluntaria a facer unha exposición dun tesouro “SEN TESOURO”. Supoño que serían moitos os que quixeran, por exemplo, deixar gravadas nun buzón de voz, as historias e rumores que escoitaron sobre o tesouro. Ou habería moitos nenos aos que lles gustaría modelar en cera os prototipos dos vasos, para baleiralos en escaiola ou algo semellante e poder levalos para casa, despois de entender como se fixeron. E tamén penso que a algúns lles gustaría escoitar a testemuña do propio Amalio. Tantas cousas…

Unha notiña final. Este ano unha rapaza nova abriu unha tenda en Caldas chamada “O Pente de Ouro” na que vende produtos galegos e artesanía. Entre as latas de centolo e de percebe, di que “A xente pregunta polo nome e a mandamos ao Auditorio de Caldas, onde hai unha réplica”. Así que este debe de ser un dos principais puntos informativos sobre o patrimonio local, dado que esta información nin aparece, por certo, na web da vila “termal” de Caldas... onde ate os albariños levan o tesouro na etiqueta...e a Cultura está tan Quente...que pronto imos ir ver aos New York Dolls.
Eu ofrézome de guía para Sylvain, Sylvain...
A foto de Amalio Touceda e a súa dona, Dolores Fernández Besada está tomada do libro Lembranzas e Fotografías de Caldas de Reis. Concello de Caldas. 1997.
A foto do tesouro é a foto da disposición COÑECIDA dos obxectos atopados nas Silgadas, segundo Fermín Bouza Brey (Boletín de la Real Academia Gallega, 23. 1942).
---
*Unha aperta a Xosé Gago.

martes, 23 de junio de 2009

A tenda dos tesouros


Fermín Bouza Brey recolle a seguinte lenda:

Contan que na noite de San Xoán, na Pedra do Encanto aparece unha fermosa muller cunha tenda con cousas de ouro e prata.


Dunha vez, pasou un home ó que lle preguntou:


- ¿Que che gusta mais da tenda?.


El contestou:


- "Gústanme estas tixeiras de ouro".


A muller díxolle entón:


- "Que che corten as alegrías con elas". O home morreu.

Segundo Secundino Suárez, vecino de Vilar, que escoitara contar a historia ó seu abó, tiña que ter contestado:

- "Gústame a tenda pero gústame mais a tendeira".
Xa sabedes o que hai que contestar si pasades por alí esta noite. Estades avisados!

sábado, 6 de junio de 2009

A Pedra do Encanto ou gran Laxe do Meadelo

Seguen a desenvolverse os traballos en Bamio e están comezando a dar moi bos resultados.
O concello está limpando a zona, o que permite descubrir baixo a vexetación novos gravados ate o de agora inéditos.
Estes traballos non so serven para un rexistro máis completo da riqueza patrimonial de Arousa, senón tamén para facermos unha idea do seu deterioro ao longo do último século.
Temos o exemplo do petroglifo que da nome a este blog, A Pedra do Encanto, tamén chamada Gran Laxe do Meadelo, por atoparse nas inmediacións da torre medieval do Meadelo, da que apenas quedan os alicerces.
A principios de século, en 1907, o artista Enrique Campos presentaba un debuxo da Pedra do Encanto. Aínda non fora totalmente partida para a construcción da estrada a Catoira. As outras foto están tomadas o pasado luns.







Un erudito local do que xa temos falado, Juan Gil, publicou cara a 1916 varios debuxos dos gravados nesta laxe (o da Pedra do Encanto a dereita).



Posteriorente, no fundamental traballo publicado por Fermín Bouza Brey en 1927, Unha estación de arte rupestre nas marxes da ría de Arousa, atopamos múltiples debuxos e fotografías, así como indicacións de petroglifos que posiblemente estean xa perdidos para sempre. (No debuxo podedes comparar o seu calco co anterior). Fala de varios petroglifos ao sureste desta pedra, máis ou menos por onde hoxe hai edificacións.
Ramón Sobrino Buhigas o xenial investigador curmán de Enrique Campos, escribiu o primeiro corpus sobre a arte rupestre galega Corpus Petroglyphorum Gallaecia editado en 1935 polo Seminario de Estudos Galegos. Alí tamén hai calcos da pedra do Encanto.

(Nunha nota erudita corríxenme esta entrada. Certamente, e de xeito lóxico pola data, a nota que eu refería de seguido a Ramón Sobrino Buhigas é do seu fillo Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza. De feito, coas presas, esquecín citar a fonte da cita, que é un traballo de Angel Núñez Sobrino dispoñible en pdf . Sorry polo lapsus e graciñas ao meu colega erudito, que xa vexo que ten a ben ler de cando en vez este blog)

O seu fillo, Ramón Sobrino Lorenzo-Ruza, nunha nota de 3 de Junio de 1951 di:


Voy a Ballotes y Meadelo a la tarde. El zapatero que vive y trabaja frente a la 2ª piedra me facilita cepillos, sosa y calderos de agua. Se limpia la peña, se lava y en vista de lo bien que se ven los motivos, saco fotografías. Hay más de lo que vio Enrique Campo y Bouza-Brey. Ambas se complementan, pero el último fantaseó con sus ídolos”.


Posteriores investigadores se achegaron a esta pedra para facer os seus novos calcos, pero a pedra xa estaba partida en dous e xa se perdera parte do seu contido e do seu contexto.


Os calcos que están a facerse nos permitirán coñecelos mellor e tamén avaliar o seu estado de conservación. É certo que hoxe en día podemos ter medios máis sofisticados para rexistrar os gravados, pero as condicións de visibilidade nas que foron feitos aqueles primeiros calcos pode que foran mellores, porque a acción do home sobre o medio non era tan patente. Por eso son documentos tan valiosos para amosar non só o deterioro dos gravados, senón da propia paisaxe na que se insertan, unha paixase que forma parte da súa esencia.


Para o próximo post, encaramos o conxunto dos Ballotes e os seus múltiples rexistros.

martes, 19 de mayo de 2009

Traballos no conxunto de arte rupestre dos Ballotes

Dende A Pedra do Encanto temos denunciado o estado de abandono no que se atopan algúns dos petroglifos da marxe dereita da ría de Arousa.
Agora queremos amosar a nosa satisfacción polos novos traballos de rexistro e catalogación dos petroglifos do conxunto dos Ballotes (Bamio) que están a realizarse baixo a iniciativa do concello de Vilagarcía de Arousa.

Iria e máis Elena, encargadas dos traballos, nos envían dúas fotos do proceso de rexistro e elaboración dos calcos. Na primeira pode verse un zoomorfo, posiblemente un cervo.

Na de máis abaixo poden verse diferentes combinacións de círculos concéntricos con coviñas no seu interior.

Así están hoxe, e así estaban nos anos noventa, como podedes ver nunha foto (en branco e negro) dos mesmos motivos de cando se fixera a catalogación dos xacementos arqueolóxicos de Vilagarcía.


Ainda máis abaixo vedes outra foto dunha serie de motivos que daquela podían verse doutro lado camiño. Hoxe xa non poden verse porque foron destruídos nos últimos vinte anos.


Un arte efémero que permaneceu na rocha máis de catro mil anos, para desaparecer en tan curto prazo.

Esperemos que esta acción do concello de Vilagarcía sexa o primeiro paso na posta en valor que este conxunto de arte rupestre precisa.


Novas na Prensa:

El Concello encarga un estudio sobre el petroglifo de Os Ballotes, en Bamio
Ravella contrata un estudio arqueológico sobre Os Ballotes

Fotografías en branco e negro de Vicente Caramés

domingo, 12 de abril de 2009

Match Internacional: Rio Tinto- Vilagarcía

Veño dun viaxe por terras andaluzas. Co meu habitual gusto polas minas de cobre, visitei Minas de Río Tinto. Faláranme moi ben do museo e da ruta no antigo ferrocarril recuperado. A verdade é que o teñen ben montado e gustounos moito a experiencia.



A cuestión é que xusto alí que me vou a decatar da rivalidade que os de Minas de Río Tinto teñen cos de Vilagarcía por adxudicarse o berce do futbol. E tómanno en serio...moi en serio...segundo vin nos foros.


A min a verdade é que me dá o mesmo onde se xogou primeiro, pero ambos os casos son sorprendentes exemplos da interacción coa sociedade inglesa victoriana.

Por exemplo, alí contáronnos que a palabra "gossan", típica na minería do cobre, é unha adaptación andaluza do inglés "gold sand". O mesmo a chamada "maraguata" ou augardente, que derivaría do que os ingleses chamaban "mens water".


En Vilagarcía, aínda gritamos "PICHI!" (e non chapapote) cando alguén vai pisar alcatrán na area, dervado do inglés "pitch"...por pór un exemplo.


Aproveitando que o río vai tinto (tamén o Eume), traio a colación a exposición sobre a Vilagarcía dos anos 30 que organiza o concello "Xente Nosa". Paréceme unha boa iniciativa, e para colaborar, vouvos a regalar unha pequena xoia familiar. O meu avó, Manuel Rey Posse (na foto), foi un artista polifacético. Ademais de pintar ou esculpir, escribiu numerosos apropósitos de entroido, obras de teatro e outras cousas. Aínda que publicado en 1953, suponse que cara a 1920 escribiu este marabilloso monólogo titulado Match Internacional, unha hilarante escena que representa un match de foot-ball, entre os teams "Spenser" da Escuadra inglesa e o "Real Club Alfonso XIII" e o seu "avistamento" por un feirante paragüeiro.

Algúns fragmentos elixidos mostran a sorpresa dos locais ante o novo deporte. Como cando pregunta -E que raio de xogo e iste?- ou comenta do campo -Que boa leira pra patacas!-

Tamén decide que aquelo co que andan a couces é unha vexiga de porco!

Creo que lidar a pregunta de onde se xogou primeiro ao futboll é unha discusión que entorpece a riqueza de respostas á pregunta de como foi. Nunca me gustaron os Guiness. O máis, o menos, o maior, o mellor...

Do you know what I mean?
Para descargar o Monólogo Galego: Match Internacional, obra de Manuel Rey Posse.
Tamén en versión word.

sábado, 11 de abril de 2009

Os Louseiros de Bamio (II)

Pensarán pola primeira foto que imos falar da Illa dos Famosos, coa selva de fondo.
A verdade é que ten que ver cunha aventura diferente nas propias portas da Ría de Arousa.

Tras a publicación do post anterior, Vicente Caramés envía á Pedra do Encanto, estas fotos dos restos dos testares de Bamio.
Criamos que os restos de fornos desapareceran. Pero, contra todo prognóstico, parece que polo menos se conservan dous e que ademais aínda conteñen cerámica no seu interior.
A verdade é que levamos unha sorpresa. Agora que somos coñecedores da riqueza que se conserva ¿non paga a pena promover un proxecto para a súa recuperación?
Outros concellos da ría, como por exemplo, o de Cambados, está en conversacións para recuperar «As Telleiras» mediante un taller de emprego. Xa recuperaron unha e agora queren recuperar a de Vieites na parroquia de Castrelo.
Tamén é salientable a tarea de Adela Leiro na recuperación das telleiras da zona de Dena, Roxique, A Revolta e Ardia, onde houbo unha importante industria cerámica que fomentou o transporte marítimo e fluvial en galeóns e outras embarcacións tradicionais. E falando da etnografía marítima, que dicir da encomiable actividade de asociacións como Mascato de Cambados ou Rabandeira de Vilanova de Arousa, na recuperación das embarcacións tradicionais, como o galeón Nueva Sófía.

¿Por que non recuperar os fornos dos famosos louseiros de Bamio? ¿Por qué non recuperar o seu saber, a súa memoria aínda presente nas marxes da ría?
Se apoias a iniciativa, apunta o teu voto na enquisa no propio blog.







De momento, parece que o único recuperado é esta palmatoria que unha veciña atopou no propio vertedoiro.












lunes, 16 de marzo de 2009

Os Louseiros de Bamio


Hai xa uns anos que visitei a colección dunha coñecida tenda de antigüidades de Vilagarcía, El Hogar, coa miña amiga Marta Redondo, a quen envío dende estas páxinas unha forte aperta.
EL HOGAR fora fundado por DON JOAQUIN PORTO CASÁS en 1942. Inicialmente fundado como negocio de antigüidades, se pode atopar louza e porcelana de todo o mundo, xerras de Bristol, fontes de Doulton, porcelanas de Limoges, pezas de calamina, estaño, metal prateado, mobles, reloxos, lámpadas, libros e demais obxectos curiosos.
O piso superior do establecemento comercial contén unha magnífica colección de Sargadelos antigo ou da cerámica Celta de Pontecesures. Pouca xente o sabe, pero pode ser visitado.
Nunha destas visitas, atopei esta peza cerámica, e con sorpresa descubrín que é unha das poucas mostras conservadas das antigas Olerías de Bamio. Xunto co exemplar do Hogar, poden verse outros No Museo de Pontevedra, Museo do Pobo Español de Madrid, e na colección de cerámica galega do Instituto de Estudos Galegos Padre Sarmiento.

No Diccionario Galego Castelán que Francisco Porto Rey (o pai de Joaquín Porto) comezou a publicar no periódico Villagarcía_Carril en 1900, dicía o seguinte de Bamio:
“tiene muchas tejeras y hornos en que se cuecen casi todos los pucheros de barro que se usan en las inmediaciones.En mareas altaslas aguas atlánticas llegan al pie de sus casuchas, por lo que abunda la pesca de anguilas y sollos y la caza de patos. El ferrocarril de Santiago a Carril pasa por el medio de la aldea”.

Algúns autores que revisaron a olería galega, como Luciano García Alén, recollen a tradición dos Louseiros de Bamio. Según describe Vázquez Varela, na súa recentemente reeditada tese, tiña parecido coa cerámica de Buño, e se elaboraban especialmente: barreños, chocolateiras, perróns, olas, tarteiras, cazolas, pucheiros e macetas.

Dun artigo de Francisco Díaz Sánchez tomamos este fragmento:
"...Descoñecemos a orixe da olería de Bamio. Sorpréndenos, unha vez máis, atopa-la aldea dos oleiros nun ámbito natural sen barro. Os artistas de Bamio necesitan extraelo dos fondos mariños da enseada de A Toxa, en A Seca e Os Tubos da parroquia de Vilalonga (Sanxenxo) e, posteriormente, trasladalo por mar en galeóns máis de 25 kilómetros. Este barro de cor vermella e gran plasticidade, era coñecido como “barro pinto” polas manchas amarelas ou brancas propias da arxila caolínica. A historia dos louceiros de Bamio remata mediados do século XX, e con eles desaparecen “as olas, os cántaros, os barreños e os barreñóns grandes e bicolores” característicos do lugar...".

Vázquez Varela, sinala que entre 1930-1936 había por volta de 50 louseiros (ou alfareros). tamén sinala o ano 1950 como fin dos talleres.

No entorno da “rexenerada” praia de Bamio, aínda é posible atopar restos da estructura dos fornos mesturados con restos de olería. Non coñezo ningunha iniciativa de recuperar esta artesanía, ou polo menos a súa historia, que case semella perdida e esquecida...Pero forma parte das historias do río Ulla e da ría de Arousa.

domingo, 1 de marzo de 2009

Solamente Rubianes

Buenas noches, señoras y señores, soy Pepe Rubianes, actor galaico-catalán, digo «galaico» porque nací en Galicia, aunque casi nunca he vivido allí, y «catalán» porque he vivido siempre en Cataluña, aunque nunca he nacido aquí. Esto es una gracia, un gag. Si les hace gracia, se lo regalo, para ustedes..., ¡es malo de
cojones!
La verdad sea dicha es que yo soy galaico-catalán, porque yo me llamo José Rubianes -en gallego «Rubians»- Alegret, lo cual quiere decir que Alegret, mi segundo apellido es originario de Cataluña, dado que mi tatarabuelo Marià Alegret era de Barcelona. Fue uno de aquellos empresarios catalanes que emigraron a Galicia a finales del siglo pasado para la explotación de la industria marisquera. Para allá se fueron una veintena de ellos. Se instalaron en las rías altas de Galicia. ¡Todos se hicieron multimillonarios, menos mi tatarabuelo! ¡Manda cojones! Con la almeja que hay allí, ¡no me jodas, por favor!
Todos nadando en oro y en plata, menos él.
Lo que sí hizo mi tatarabuelo es conocer a mi tatarabuela, una gallega guapísima, Carmiña, de ojos verdes, con un fondo azulado igual que yo, rubia igual que yo, alta y esbelta igual que yo: yo he salido a mi tatarabuela.

Coñecín a Pepe Rubianes en Barcelona, á saída do espectáculo "Rubianes Solamente", do que transcribo o fragmento anterior. Recibiunos no seu camerino onde alguén presentoume como "paisana" da túa terra. Falamos de Vilaxoán, das súas orixes galegas. Perdera a algúns dos seus. Falaba diso con tristeza. Andaba a voltas co xuízo por aquelas verbas, penso que mal interpretadas, sobre a "patria española".
Hoxe abro o xornal coa nova do seu óbito. A min a verdade, pareceume un tipo coa honestidade do auténtico, de verdade, non apto para os políticamente correctos. E como actor era incomensurable.
Dende A Pedra do Encanto e un curruncho desta xeografía, unha pequena pero boa lembranza para un cómico xenial.


martes, 10 de febrero de 2009

A memoria dos tesouros e os tesouros da memoria


A fins deste mes de Febreiro se celebra o III Encontro Arqueolóxico do Barbanza, do que podedes atopar información neste mesmo blog. Entre as interesantes conferencias programadas, Felipe Senén López, que fora director do Museo Arqueolóxico Castelo de San Antón da Coruña, vai impartir a titulada Arqueoloxía e mitoloxía dos tesouriños de Galicia: o exemplo de Leiro-Rianxo.
Para min é un tema de moito interés. Xa teño falado en varios foros do chamado casco ou cunca de Leiro (Rianxo), atopado o 7 de Abril de 1976 no Curruncho dos Porcos, un pequeno saínte rochoso inmediato ao mar, xunto á praia de Leiro (Rianxo, A Coruña, España). Unha porta semellante á que tedes á dereita oculta hoxe o lugar do achado.
A historia “oficial” consérvase nos expedientes do Museo Arqueolóxico da Coruña, xunto cos recortes da prensa da época como este do Ideal Gallego, ou artigos que saíron pouco tempo despois do achado. Pero si alguén ten ganas de pasar polo lugar de Rial, é posible que o señor J.Mª Vicente Somoza, aínda estea pola labor de recordar a historia. En Youtube podedes atopar a súa historia tamén. Eu o coñecín no 2003. Acompañoume ao Curruncho e escoitei a historia de viva voz. Despois viñan algunhas historias divertidas e tamén algunhas queixas.

É unha historia repetida. Pasoume o mesmo con Amalio Touceda, o home que descubriu o tesouro de Caldas, ao que coñecín en 1992, uns anos antes de morrer. Xunto coa súa muller, Lola, chegou a acompañarnos ás Silgadas e contounos toda a súa historia.
E así podemos atopar moitos exemplos de historias de xentes anónimas, que atoparon tesouros interceptados pola intelectualidade da época, que na suposta procura da súa salvagarda, foron comprados e pasaron a formar parte de coleccións particulares ou de fondos de museos. Logo de separar os obxectos de maior e menor valor, aqueles obxectos esteticamente máis relevantes acabaron expostos en vitrinas con escasa o nula información, mentres que os obxectos relacionados simplemente foron gardados nos fondos das coleccións.

Poden chegar a acadar unha certa repercusión fora, pero non no seu lugar de orixe, onde os achados pasa a converterse nun referente case mítico, como míticos son os museos onde están expostos. Non hai investigación a este respecto porque se considera que son achados descontextualizados dos que é moi difícil recuperar o contexto, e por tanto non aportan información. Así pois a arqueoloxía converteu o seu patrón de achado, a descontextualización, en algo que foi resultado dunha mala práctica no mundo contemporáneo, negando deste xeito a integración desta información, salvo escasas tentativas.

A historia recente ou a memoria do tesouro non se integra. Se considera unha curiosidade anecdótica sen interese científico. Pero as historias dos tesouros non só son importantes para arqueólogos especializados na Prehistoria, porque lonxe de ser unha fonte para o coñecemento do pasado máis alleo, resultan de por si unha sorprendente fonte de información sobre a nosa historia máis recente.
Por exemplo, a historia da descoberta da espectacular acumulación de ouro en As Silgadas (Caldas de Reis) en 1940, contada por Amalio Touceda e outras testemuñas, pon de manifesto, como ningún outro feito, as miserias da posguerra, a represión e a violencia exercida sobre un pobo indefenso e amedrentado, a emigración, o mercado negro do estraperlo, a cultura exercida pola elite dos intelectuais, etc, etc... Unha historia que merece estar nos bancos da memoria dun pobo. Unha historia que permanece acurrunchada na memoria, como un tesouro.
Se escasa é a investigación, a divulgación dos conxuntos é aínda peor, a pesares de que as veces estes “tesouros” son populares. A inadecuada estratexia expositiva, segundo noso punto de vista, converte os obxectos expostos en iconas estéticas, baleirando de contido a súa corporeidade. É significativo o escaso merchandaising dos museos galegos onde o único habitual son as postais das pezas gardadas nas salas dos tesouros sobre fondo escuro. Nembargantes, estas “escuridades” son aproveitadas para reenchelas de outros contidos e por tanto, son obxecto de manipulación e de discursos interesados. Algo que por certo, molesta bastante aos propios arqueólogos.

Como síntese poderíamos dicir que é esta forma de entender a arqueoloxía a que descontextualiza os obxectos e os converte en iconas polo seu valor estético e a súa incerta procedencia.

Podemos e debemos propoñer outra forma de facer arqueoloxía. Unha mirada diferente foi a que presentamos no recentemente celebrado Congreso Transfronteirizo de Arqueología en Montalegre, neste caso co paradigma do Tesouro da Urdiñeira (A Gudiña). E por outra banda, co miña colega portuguesa Lara Bacelar, vimos de propor na sesión Arqueologia dos Espaços Naturais, no ámbito do IV Congresso Nacional de Geomorfologia en Braga, un xeito de integrar a riqueza da información etnográfica sobre os tesouros na tradición oral galego-portuguesa, no establecemento de categorías de análise no caso dos estudios dos depósitos metálicos da idade do bronce.


Para rematar, unhas verbas de Ramón del Valle-Inclán, nas Memorias del Marqués de Bradomín, que nunha guía turística de Rianxo ou algo así, alguén elexiu para falar do casco de Leiro:
"...Era una resurreción de sensaciones, una esfumación deliciosa del pasado, algo etéreo, brillante, cubierto de polvo de oro, como esas reminiscencias que los sueños nos dan a veces de la vida..."



Outros post sobre o achado de Leiro e ourivería prehistórica en xeral:

viernes, 30 de enero de 2009

Ollo Verde: Ollo ás obras!

Onte leía no xornal que comezan as obras do tramo do AVE entre Vilagarcía e Catoira.
Semella que nas inmediacións dos antiguos talleres de Renfe foi necesario expropiar vinte fincas e que se vai construir un túnel á altura de Trabanca Sardiñeira.
Este tipo de obras teñen un forte impacto sobre o medio e sobre a xente. Eso sen contar que queren facer desaparecer o actual servizo de tren. Neste blog xa teño manifestado o meu apoio á campaña "Salva o tren", porque amén das grandes velocidades, o tren de cercanías é usado por moita xente e é moi necesario.
Tamén poden causar grande impacto sobre o patrimonio arqueolóxico, ainda que supoño que o proxecto vai acompañado dun informe valorativo e das adecuadas correccións, porque a zona é especialmente rica en xacementos: Castro de Trabanca, petróglifos, cerámicas da Idade do Bronce, etc.
A cuestión é que nas proximidades dos antigos talleres da Renfe xa hai anos que veño intentando atopar unha referencia toponímica recollida por Salvador Parga Pondal, dun terreno chamado "Ojo Verde" ou Olloverde, onde foi atopado un vaso cerámico prehistórico enteiro en 1952.
(Arriba tedes unha imaxe de Vilagarcía tomada no chamado "vuelo americano" entre 1956 e 1957. Sirve como referencia de como estaba a paisaxe daquela).
Cito textualmente:
"...encontrado en Carril (fala do vaso) en octubre de 1952. El vaso apareció en los trabajos de desmonte para la ampliación de los talleres de la Renfe, en el terreno llamado "Ojo Verde". Fue recogido inmediatamente, salvándolo así de una cierta destrucción, por el ingeniero D. Vicente J. Fernández Crespo y el jefe de Talleres, D. Cándido García, que generosamente me lo entregaron... Anoto el hecho de que posteriormente y casi en el mismo lugar apareció una piedra de granito con un rebaje en forma de cuenco, lamentablemente no conservada...".

O vaso pertenceu á colección Parga e se conserva e está exposto na Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Santiago de Compostela (Alomenos cara ao ano 1998 no que fixen esta foto).
Parga dice que estaba pintado con triángulos negros. Eu non os vin. O que si é que está restaurado (se ve a diferencia coa foto en branco e negro).
Este vaso se inclue dentro dun grupo relativamente abondoso no Noroeste Peninsular, cunha cronoloxía na parte final da Idade do Bronce. A pedra da que fala Parga podería ser a tapa dunha foxa funeraria, ao estilo da necrópole de Monte Mesiego ou de Coto da Laborada, na provincia de Ourense.
A ver se alguén ten algunha pista de por onde estaba esa finca.
Agora que arremete o AVE sempre convén estar co ollo posto nas obras... e neste caso, Ollo Verde.
REFERENCIAS
Parga Pondal, S. 1955. Nota sobre un vaso de la colección Parga. III Congreso Nacional de Arqueología. (Zaragoza, 1993):406-409.
Por si queredes ler máis da cerámica da Idade do Bronce ou da súa restitución 3D, vos deixo un par de enlaces da miña colega Pilar Prieto.

sábado, 24 de enero de 2009

As pedras verdes de Punta Montalvo


Nos anos noventa, andaba eu a busca de mineral de cobre pola península do Morrazo. Amén da iña inexperiencia, era unha busca complicada, porque so tiña parcas referencias de rexistros mineiros nos libros de Facenda. A prospección de campo era bastante difícil e as máis das veces, preguntando por unha mina, acababa nun pozo de auga. Así que finalmente decidín preguntar por pedras de cor verde.


Foi así que falando co señor Antonio Costa, díxome que atopara minerais verdes, pero fora do Morrazo. Indicoume entón unha punta entre as praias de Montalvo e Bascuas, en Sanxenxo.


Xusto alí, no acantilado, nun filón duns 200 metros, fomos dar cunha veta limitada dun mineral de colores entre o verde e branco, pasando polos azuis.
Tomamos unhas mostras que levamos a analizar mediante unha técnica chamada Difracción de Raios X, resultando que se trataba de moscovita, cuarzo e variscita.
A variscita é tecnicamente un fosfato de aluminio, que se empregou sobre todo na producción de doas e outros elementos de adorno na prehistoria.


A de Montalvo-Bascuas é una veta moi pequena e limitada, pero ben da para facer pequenas pezas. Daquela xa comunicara o achado no XXII Congreso de arqueología en Vigo, en 1993, pero so puxera unha foto en branco e negro na publicación. Despois foi publicado por xeólogos en 1995.


Como moita xente tenme preguntado polo tema, hoxe dáme por publicar estas fotos que atopei ao ordenar papeis na casa paterna.

Tamén por satisfacer o interese do colega Angel Cardín, que anda tras o rastro do acibeche.


Atopar variscita non tería nada de importante se non fora pola importancia que lle deu á procedencia deste mineral na prehistoria recente europea. Normalmente chamado “calaíta” (termo moi en desuso, porque non define ningún mineral en concreto) se considerou durante moito tempo procedente do norte de Europa, de onde chegaría por vía marítima atlántica. Así se falou de relacións a longas distancias, e máis dende a tese sobre as relacións atlánticas da Península Ibérica na Idade do Bronce do irlandés Eoin MacWhite (1951).

Dende entón, ainda que segue a falarse de amplias conexións na Idade do Bronce, se teñen atopado diversas probas da existencia de variscita na Península Ibérica, e incluso da súa explotación na prehistoria. Hoxe coñécense unha mina de variscita e outros minerais de máis de 6000 anos de antigüidade, a de Can Tintorer (Gavá, Barcelona) visitable dende 1993. Co mineral facían colares de doas e pulseiras que aparecen nos enxovais funerarios. Se ten feito arqueoloxía experiental para saber o proceso de elaboración.

No noroeste coñecemos algunhas doas de pequeno tamaño, por exemplo nos enxovais de algúns monumentos megalíticos, como na necrópole de Monte da Mora (O Saviñao, Lugo) (variscita, turquesa impura e lepidolita); na necrópole de Chan de Castiñeiras (Vilaboa, Pontevedra) (lepidolita e blenda); ou na necrópole de Parxubeira (Mazaricos) (as que vedes na foto).
Pero o achado máis importante que eu coñeza é recente. Se trata dun colar enteiro de doas toneliformes de distintos tamaños no túmulo de A Chousa Nova (Bandeira), que apareceron dispostas seguindo o orde do fío que as insertaba. Non sei se a Mariajo e a Paz xa teñen publicado o conxunto, pero o que si sei é que foron analizadas en Santiago.
No noroeste hai indícios de variscita moito máis importantes que o de Sanxenxo, como Palazuelo de las Cuevas (Zamora).

En Sanxenxo hai outros interesantísimos indicios mineiros e da Mina Boliches se sacaron boas cantidades de cassiterita. Pero deso falamos noutra.

lunes, 19 de enero de 2009

Do tunel de Lobeira e outras lendas

Estes días a prensa recolle que a intervención arqueolóxica iniciada en Lobeira no mes de Novembro comeza a dar os seus frutos. É unha boa nova sen dúbida. Bo traballo aos colegas de Citania e o noso apoio aos comuneiros de András.

Ao estudo da fortaleza de Lobeira dedicou un estudo Valentín Viqueira, amosando incluso unha reconstrucción ideal da mesma. (Na foto a portada de El Castrum Lupariae, de D. Valentín Viqueira, impreso en 1960).





Gustaríanos falar da historia da fortaleza, pero para eso preferimos convidar ao noso colega e amigo Vicente Caramés (Na foto abaixo nas xornadas de Patrimonio no Medio de 2007).








Así que dende estas liñas da Pedra do Encanto, queremos facer unha pequena aportación referíndonos neste caso ao patrimonio inmaterial referido as lendas.



A cuestión é ¿Quén nacido en Vilagarcía non ten oido falar do túnel de Lobeira?.


Menos mal que todavía son moitos os que coñecen a historia, porque doutro xeito, sería un indicio funesto da rápida desaparición das cousas e do pensamento parello a formas de vida anteriores á nosa.
Pouca tradición oral consérvase xa, ainda que afortunada­mente algunhas referencias foron recollidas en libros ou cancioneiros.

Tamén a toponimia permite coñecer algúns aspectos da percepción da paisaxe na antigüedade. A cartografía ainda indica o topónimo Casa da Moura, nunha pequena chan o pé da cruz, cara o Norte.

Os mouros son o paradigma dos habitantes de certos lugares da xeografía galega que caracterízanse, por presentar signos que clasifícanse de actividade cultural, xa sexa real (castros, petroglifos, mámoas, canteiras), xa sexa imaxinaria (rocas de formas extranas, marcas de erosión). Por esta razón, a meirande parte do floklore concéntrase o redor dalgúns dos xacementos arqueolóxicos.

Por outra banda, os mouros son poseedores de grandes cantidades de ouro, có que están feitos todos os seus útiles. O ouro ten sido o obxecto de numerosas violacións de mámoas ou escavacións clandestinas en castros, que xeralmente rematan fracasando.

Casi todos os lugares nos que aparecen mouros, encantos ou tesouros están comunicados de forma subterránea. As veces as lendas de túneles parten de feitos reais (existencia de minas, pozos, etc), pero ás súas dimensións sobredimensiónanse.

Este podería ser o caso da lenda do túnel do Monte Lobeira, emprezamento privilexiado en cuanto á visibilidade. Asociada á historia da fortaleza, da que hai noticia por volta do 1175, xurden outras lendas, como a recollida por Gerónimo del Hoyo no 1600: "...Dicen que hay una mina por debajo de la tierra, que va desde la fortaleza hasta el mar, junto a Cambados; y estando cercada la dicha fortaleza para coger por hambre a los que estaban en ella, que por otra parte era inexpugnable para los cercados, por la dicha mina iban al mar y traían pescado fresco con el que sustentar...".



Posiblemente, esta lenda de época histórica foi transformada cóas lendas tradicionais referidas ós castros e a outros xacementos da zona. Lendas de mouros recollidas de 1876 y 1896 relatan que "...Las cavernas que existen cerca de la cumbre, según la voz popular, son tan profundas que nunca ha sido posible encontrarles el fondo..." (García Alén e Filgueira, 1959).

Xeralmente os túneles unen sitíos cunha relación visual directa. No noso caso, o Monte Lobeira é coñecido coma unha das mellores atalaias sobre a Ría de Arousa polo seu amplio dominio visual da Ría e do val do Salnés. Por eso existe máis dunha única versión da lenda do túnel.

A lenda da que eu escoitei falar de nena é a que sinala a existencia dun tunel que vai dende Lobeira ata o Pazo de Vistalegre, emprazado no mesmo curuto que o Castro de Alobre. O tunel iría dar ó interior do edifício do actual Colexio Filipense Sagrada Familia, por trás dun retrato de San Felipe Neri, nun paño de parede onde, por circunstacias de aproveitamento do espacio arquitectónico, queda tapada unha fiestra exterior. O topónimo O Castriño consérvase hoxendía para denominar a cima deste promontorio (tamén coñecido por O Montiño), e por extensión denomina o parque colindante cós parapetos do castro.
O Castriño seguiu sendo un lugar relativamente inhóspito ata principios deste século, sendo ben coñecida en Vilagarcía a lenda que relata o robo e asesinato dun neno neste punto, no lugar que actualmente indica unha cruz.
Pero ainda hai máis versións do tunel. Bouza-Brey (1927a) recolle unha copla que conecta O Monte Lobeira, e o outeiro inmediato cara o Oeste, chamado Monte Cabalo:

Dende Lobeira a Monte-Cabalos
hai unha mina de sete reinados;
sete de ouro, sete de prata,
sete de veleno que mata.

Neste caso, a lenda vai asociada á existencia dun tesouro.

Na versión do túnel que une o Monte Lobeira có petroglifo coñecido como A Pedra do Encanto, tamén fálase dun tesouro. Según un veciño de Bamio, unha lenda conta que debaixo da Pedra do Encanto está acochado un tesouro que fora deixado alí polos mouros, habitantes destes lugares, cando fuxiran do Santo Apostol, e que tal tesouro é unha morea de ouro que non se pode coller porque o rodearan e cubriran de veleno (Bouza Brey, 1927a). Na época na que Bouza Brey visitou o lugar, algúns veciños do Veinticinco consideraban que os signos alí grabados contiñan as verbas "Ola de ouro, ola de prata, ola de veleno que mata", e tamén "Ouro, prata, veleno que mata". Outros veciños pensaban, nembargantes, que eran sinais feitas cando a guerra, para amosarse o camiño uns a outros.
As serpes frecuentemente son guardianas de tesouros. Conta unha lenda, que un señor de Bamio antes de marchar de viaxe, para guardar os tesouros, meteunos dentro dunha ola que puso nun burato entre as pedras. Despois colocou unha corda cunha lazada, convirteuna en serpe e díxolle: "O que de aquí che ha sacar, tres bicos na boca che ha dar". O criado do señor, que estaba acochado ollando a operación máxica, foi despois ó lugar onde estaba a serpe, e tras bica-la tres veces, apañou o tesouro (Bouza Brey, 1927a, Seg. Secundino Villar).

Un grupo especial, son aqueles tesouros formados por instrumentos de uso diario, pero de ouro. Contan que na noite de San Xoán, na Pedra do Encanto aparece unha fermosa muller cunha tenda con cousas de ouro e prata. Dunha vez, pasou un home ó que lle preguntou: ¿Que che gusta mais da tenda?. El contestou: "Gústanme estas tixeiras de ouro". A muller díxolle entón: "Que che corten as alegrías con elas". O home morreu. Segundo Secundino Suárez, vecino de Vilar, que tiña oubido contar a historia ó seu abó, tiña que ter contestado: "Gústame a tenda pero gústame mais a tendeira" (Bouza Brey, 1927a).

Algúns investigadores consideran que na base dos fracasos pra consegui-lo ouro podería atoparse o feito da valoración negativa que a sociedade tradicional facía da riqueza conseguida sin traballo, o máis ben, da valoración do traballo honrado e duro como medio de acceso a un nivel de riqueza superior.

Lobeira non é o único lugar de Vilagarcía con lendas de túneles. Nas prospeccións realizadas temos recollido dos veciños de Castrogudín algunhas lendas referidas ó castro que da nome o lugar. É bastante extendida a creenza na existencia dunha gabia dende o Castro da Xaiba (tamén chamado Monte Fento) ata Castrogudín. Outras lendas falan de tuneis construidos polos mouros dende Fonte Loureiro.

As rocas con particularidades naturais destacan tamén como puntos de encontro dos mouros cós humanos. Este é o caso da Pedra das Catro Esquinas no Monte Lobeira, que trataríase dunha rocha en forma de pirámide cuadrangular truncada, que destacaría sobre a paisaxe. Contábase que os apacentadores de gando no se acercaban a ela tra-la media tarde, posto que lles infundía un grande respeito e incluso medo. Según unha veciña de Paradela, dous mozos de Cornazo atoparon perto da pedra a unha muller que portaba unha tenda con ouro e prata, que lles preguntóu qué lles gustaba máis. Eles responderon: "Gústannos istas tixeiras", e ela díxolles: "Que vos saquen os ollos con elas". Semella que para romper o encanto e poder levar o ouro a resposta que deberían ter dado era: "Gústanos todo o da tenda, pro mais nos gusta a tendeira" (Bouza Brey, 1927a). Os lugares onde habitan os mouros sitúanse polo xeral nas zonas de monte, polo que os humanos atópanse con éles cando realizan actividades nas zonas marxinais da aldea, como por exemplo cando gardan o gando coma neste caso.

As fontes tamén aparecen como lugares privilexiados para a manifestación de encantos, sinalándose en moitas casos a proximidade a un xacemento. Por exemplo, en liña recta ó Oeste da Pedra do Encanto, a beiramar, din que hai unha fonte santa formada por catro laxes, donde se atopara unha santa de pedra (Bouza Brey, 1927a).
Tamén perto do petróglifo chamado Pedra de Meán (Bouza da Torre), situada sobre un pequeno curuto de pouca altura, hai unha fonte que según as lendas ten virtudes medicinais, xa que cura os ollos sempre e cando sexa usada sete dias seguidos; segundo uns, sólo antes no amencer, e segundo outros, tamén ó solpor (Bouza Brey, 1927b).

Outros lugares sinalados na paisaxe son as puntas rochososas, como Punta Grandoiro xa no límite do concello có de Catoira. Este con soporta hoxendia, un cruceiro da ruta xacobea de Arousa. Refere a lenda do Grande Ouro que "existía una especie de escalera o rampa, a partir de unos dos metros de profundidad, donde se hallaban ladrillos gruesos. A esta punta llegaba un antiguo camino y creían que los mouros habían tirado allí sus tesoros" (Filgueira e García Alén, 1959). Neste caso, o con cun cruceiro relaciónase cun camiño, que é outro dos lugares habituais de manifestación dos mouros. É posible que outros cons da ría tiveran floklore asociado, como indica a suxerente toponimia no caso do Con Branco, ou do propio que daríalle nome ó río do Con.

Os túneles tamén pasan por baixo da ría para unir a marxe sur e norte da ría de Arousa. Di a lenda que "De Campo de Porcos a Pedra Leirada, hai un tesouro de sete reinados, tempo a de vir e tempo virá, que as patas das cabras os descobrirán".

Xa para rematar, lembro que recén rematados os meus estudos en Santiago convidáronme a Radio Arousa a falar da lenda do tunel de Lobeira. Antes das novas do mediodía saín decindo que o tunel de Lobeira non existira. A reacción dos arousáns non se fixo esperar, e ate saín nas novas...¡arqueóloga arousana desminte a existencia do túnel de Lobeira!!...
As chamadas a Radio Arousa ou á miña casa para contar a versión da lenda foron moitísimas. Entón nos as recollín. Por eso agradecería os comentarios sobre todo o que coñecedes do túnel.
Referencias:
BOUZA BREY, F. 1927a: "Una estación de arte rupestre en las márgenes de la ría de Arosa". Actas y Memorias de la Sociedad Española de Antropología, Etnografía y Prehistoria, VI. Madrid. BOUZA BREY, F. 1927b: "Notas de arqueoloxía e flok‑lore arousáns: Monte e Pedra de Mean". Nós, 39: 13‑14.; FILGUEIRA VALVERDE, J. y GARCIA ALEN, A. 1959: "Adiciones a la carta arqueológica de la provincia de Pontevedra". El Museo de Pontevedra, XIII. VIQUEIRA BARRIO, V. 1960: "Antigüedad de la torre y solar de Lobeira". En, El Castrum Luparie. Folleto Histórico de la Byrxa o Torre de Lobeira en el Valle del Salnés. 11‑15.
Na prensa: